Beleid voor veilige toepassing medische technologie goed geregeld in ziekenhuizen, maar uitdagingen bij ziekenhuisverplaatste zorg. Anders dan in ziekenhuizen is beleid voor de veilige toepassing van medische technologie bij de ziekenhuisverplaatste zorg, de medisch specialistische zorg in de thuissetting, vaak nog in ontwikkeling. Procedures en werkwijzen verschillen tussen en binnen ziekenhuizen, afhankelijk van de technologie of het zorgpad. Hier valt op het vlak van patiëntveiligheid nog winst te behalen, blijkt uit een verkennende interviewstudie van het Nivel en Amsterdam UMC met experts op het gebied van medische technologie over het beleid voor een veilige toepassing van medische technologie en risico’s en kansen voor de patiëntveiligheid.
Samenvatting van het rapport
Dit rapport beschrijft de inzichten van een verkennende interviewstudie naar patiëntveiligheid en medische technologie. De onderzoekers spraken met veertien experts op het gebied van medische technologie, hoofdzakelijk klinisch fysici, uit negen verschillende Nederlandse ziekenhuizen. Met deze studie is inzicht verkregen in de wijze waarop ziekenhuizen werken aan de veilige toepassing van medische technologie. Daarnaast zijn kansen en risico’s voor de patiëntveiligheid bij de inzet van medische technologie verkend, die als aanknopingspunten kunnen dienen voor het verder verbeteren van de patiëntveiligheid. De studie is onderdeel van de Monitor Patiëntveiligheid 2023-2027, een onderzoeksproject dat wordt uitgevoerd door het Nivel en Amsterdam Public Health research institute en wordt gesubsidieerd door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
Medische technologie is essentieel voor het verlenen van zorg in ziekenhuizen en bij ziekenhuisverplaatste zorg. Zo draagt technologie bij aan het leveren van kwalitatief hoogwaardige medisch specialistische zorg, en maakt het nieuwe opties voor diagnose en behandeling mogelijk. Medische technologie kan echter ook een risico vormen voor de patiëntveiligheid en een (mede)oorzaak zijn van het ontstaan van zorggerelateerde schade. Dit verkennende onderzoek heeft als doel in kaart te brengen op welke wijze ziekenhuizen werken aan de veilige toepassing van medische technologie (beleid) en welke risico’s en kansen voor de patiëntveiligheid er nog worden gezien, om zo te komen tot aanknopingspunten voor het verder verbeteren van de patiëntveiligheid. Voor de studie zijn experts op het gebied van medische technologie geïnterviewd, namelijk klinisch fysici en leidinggevenden van de afdeling medische technologie. In elf semigestructureerde interviews werden veertien experts uit negen ziekenhuizen geïnterviewd. Hierbij is zowel gefocust op zorg die binnen het ziekenhuis wordt geleverd, als op ziekenhuisverplaatste zorg. De interviews zijn getranscribeerd, gecodeerd en gedurende een iteratief proces thematisch geanalyseerd.
Beleid voor de veilige toepassing van medische technologie.
Respondenten gaven aan het beleid voor de veilige toepassing van medische technologie in het ziekenhuis goed georganiseerd en gestructureerd te hebben langs de lijn van het convenant ‘Veilige toepassing van medische technologie in de medisch specialistische zorg’. Hiermee doen ziekenhuizen veel om veiligheidsrisico’s te verminderen. Bijvoorbeeld door multidisciplinaire teams op te zetten voor het ontwikkelen van beleid en voor de verwerving van nieuwe technologieën, of door het melden en analyseren van incidenten met medische technologie. Externe factoren, zoals het optreden van crisissituaties of de invoering van nieuwe wetgeving of veldnormen, hebben invloed op het ziekenhuisbeleid, waardoor het continu moet worden bijgesteld.
Voor het beleid voor een veilige toepassing van medische technologie bij ziekenhuisverplaatste zorg werd een gevarieerder beeld gevonden. Zo verschilden de procedures en werkwijzen soms tussen ziekenhuizen, maar verschilde dit ook binnen ziekenhuizen, bijvoorbeeld per technologie of zorgpad. Verantwoordelijkheden voor bijvoorbeeld het periodiek en acuut onderhoud en de scholing van eindgebruikers zijn veelal verschillend belegd; in sommige gevallen liggen deze verantwoordelijkheden volledig bij het ziekenhuis, in andere gevallen zijn deze belegd bij een externe partij of is er een tussenvorm. Het is vooral belangrijk dat de verantwoordelijkheden duidelijk zijn belegd en helder zijn voor alle betrokkenen. Respondenten gaven aan dat het domein van ziekenhuisverplaatste zorg nog volop in ontwikkeling is, en dat het beleid doorlopend wordt geëvalueerd en bijgesteld. Enkele respondenten gaven aan dat meer sturing zou kunnen helpen bij het organiseren van ziekenhuisverplaatste zorg, bijvoorbeeld door ontwikkeling van veldnomen of leidraden.
Risico’s en kansen voor patiëntveiligheid binnen het ziekenhuis.
Uit de interviews zijn verschillende risico’s en kansen voor patiëntveiligheid bij de inzet van medische technologie in het ziekenhuis naar voren gekomen. Belangrijke thema’s hierin waren: tekorten aan medische hulpmiddelen, personeelsontwikkelingen, interoperabiliteit en integratie, systemen voor bewaking en alarmering, toepassing van kunstmatige intelligentie in het zorgproces en het delen van informatie en kennis over patiëntveiligheid en medische technologie.
Een actueel risico betreft tekorten aan medische hulpmiddelen op de markt, wat kan leiden tot acute problemen voor het leveren van zorg. Om te voorkomen dat zorg moet worden uitgesteld, worden ad hoc (dure) alternatieven aangeschaft. Dit kan gevolgen hebben voor de bekendheid met de hulpmiddelen bij de gebruikers, wat mogelijk een verkeerde toepassing in de hand kan werken. Het probleem rond de onbekendheid met hulpmiddelen en technologie speelt ook door het tekort aan zorgpersoneel. Door de tekorten wordt personeel vaker ingezet op andere afdelingen of worden zzp’ers ingehuurd, waardoor het personeel niet altijd bekend is met de technologie of de context van het ziekenhuis of de afdeling. Op de werkvloer kunnen zij dan geconfronteerd worden met technologie die men niet eerder heeft gebruikt en/of waarvoor geen (specifieke) instructie is gevolgd. Dit kan risico’s met zich meebrengen voor een veilige toepassing.
Verder wordt in ziekenhuizen steeds meer technologie ingezet, waarbij ook steeds vaker verschillende hardware en software op elkaar wordt aangesloten. Bovendien worden meer koppelingen gemaakt met zorg-IT-systemen en is er een groeiende afhankelijkheid van (draadloos) internet. Dit heeft als gevolg dat er complexe ketens van technologieën ontstaan, waardoor de beheersbaarheid van het systeem als geheel ingewikkelder wordt en er problemen kunnen ontstaan in de interoperabiliteit van technologieën en integratie met de onderliggende IT-infrastructuur. Dit kan uiteindelijk gevolgen hebben voor het juist functioneren van de technologie en daarmee voor de patiëntveiligheid.
Een voorbeeld van zo’n keten met gekoppelde technologieën zijn systemen voor bewaking en alarmering. Deze systemen brengen, naast de complexiteit van de keten, nog een ander risico met zich mee; namelijk het grote aantal alarmen dat wordt geproduceerd. Dit maakt dat het niet altijd mogelijk is op alle alarmeringen te reageren, waardoor cruciale alarmen gemist kunnen worden.
De toepassing van kunstmatige intelligentie (artificiaI intelligence, AI) werd eveneens als risico genoemd, hoewel ook expliciet werd benoemd dat deze vorm van technologie ook kansen met zich meebrengt om de efficiëntie, effectiviteit en veiligheid van zorg te verbeteren. Bijvoorbeeld door zorgprocessen te automatiseren, waardoor er minder menselijke fouten in het proces kunnen sluipen, of door meer persoonsgerichte behandelplannen voor bijvoorbeeld radiotherapie te laten ontwikkelen door AI. Risico’s van AI worden bijvoorbeeld gezien in de validatie van AI-toepassingen. De kenmerken van de populatie waarop het algoritme is getraind, moet voldoende overeenkomen met de patiëntenpopulatie van het ziekenhuis. Daarnaast is het belangrijk gebruikers mee te nemen in de ontwikkeling van AI en hen te trainen in verantwoord gebruik.
Ook werden kansen voor het verder verbeteren van de patiëntveiligheid gezien in het (landelijk) delen van informatie en kennis over patiëntveiligheid en medische technologie. Bijvoorbeeld door op landelijk niveau incidenten met medische technologie te delen en deze gegevens te gebruiken voor trendanalyses, of de inventarisaties van intrinsieke risico’s van technologieën tussen ziekenhuizen te delen.
Risico’s en kansen voor patiëntveiligheid bij ziekenhuisverplaatste zorg
Uit de interviews kwamen eveneens enkele risico’s en kansen naar voren voor de inzet van medische technologie bij ziekenhuisverplaatste zorg. De belangrijkste thema’s waren: de toepassing van technologie in een andere (niet-klinische) context, het organiseren van instructie en borgen van bekwaamheden van gebruikers, en de datakwaliteit en -uitwisseling.
Bij ziekenhuisverplaatste zorg wordt de medische technologie ingezet in een andere, niet-klinische context, wat van invloed kan zijn op de veilige toepassing en het functioneren van de technologie. Hierbij kan gedacht worden aan andere veiligheidsstandaarden voor elektrische circuits in de thuissituatie, of problemen rondom infectiepreventie. Daarnaast zijn er vaak verschillende stakeholders betrokken, zoals commerciële partijen die de ziekenhuisverplaatste zorg uitvoeren, eventuele medewerkers van de thuiszorg en de patiënt en diens mantelzorger(s). Het is daarom belangrijk in deze setting de verantwoordelijkheden van de verschillende stakeholders duidelijk te beleggen.
Bovendien is bij ziekenhuisverplaatste zorg de gebruiker van de medische technologie vaak anders dan in het ziekenhuis. Waar de technologie in het ziekenhuis wordt toegepast door een daarvoor opgeleide en getrainde zorgprofessional, wordt de technologie bij ziekenhuisverplaatste zorg regelmatig toegepast door mantelzorgers of patiënten zelf. Het organiseren van de juiste instructie en het borgen van de bekwaamheid van de gebruiker, wordt gezien als een uitdaging. Zowel op inhoudelijk als op organisatorisch vlak.
Ook worden risico’s gezien in de kwaliteit van de data die bij ziekenhuisverplaatste zorg worden verzameld. Wanneer bijvoorbeeld in de thuissetting consumentenproducten worden gebruikt voor het uitvoeren van metingen, kunnen de metingen afwijken van de metingen die in het ziekenhuis zijn uitgevoerd met medische producten. Het is van belang deze mogelijke verschillen te onderkennen en daar rekening mee te houden. Daarnaast moet data die thuis wordt verzameld over de patiënt worden uitgewisseld met het ziekenhuis, wat zowel technische als privacy gerelateerde knelpunten met zich meebrengt.
Conclusie
Dit rapport geeft inzicht in de wijze waarop ziekenhuizen hun beleid hebben ingericht voor het veilig toepassen van medische technologie. Voor de toepassing binnen het ziekenhuis is het beleid duidelijk gestructureerd en georganiseerd. Voor de inzet van technologie bij ziekenhuisverplaatste zorg is het beleid minder uniform, wat een aanleiding is voor een verdere verdieping.
Daarnaast geeft deze studie een overzicht van enkele risico’s en kansen ten aanzien van de veilige toepassing van medische technologie. De gevonden kansen en risico’s kunnen als aanknopingspunten dienen voor het verder verbeteren van de patiëntveiligheid door betrokken beroepsgroepen en bestuurders van ziekenhuizen en vervolgonderzoek.
Het volledige rapport is te downloaden via deze link.
