Eenzaamheid heerst het vaakst bij 75-plussers en één van de oorzaken is het verliezen van de partner. Eenzaamheid bij alleenstaande thuiswonende 75-plussers kan verminderd worden door 75-plussers te helpen een netwerk op te bouwen met buren en kennissen, kortom door het vergroten van hun sociale relaties in hun directe omgeving.
Samenvatting
Doel van dit project is om samen met 75-plussers (de doelgroep) een interactief concept te ontwerpen dat hun sociale relaties vergroot. Door de 75-plussers centraal te stellen via een “Human-Centered Design” aanpak zijn behoeften en wensen in kaart gebracht en is het concept “Hoestienouw?” ontwikkeld: een digitaal prikbord waarin 75-plussers een activiteit kunnen kiezen met daaraan gekoppeld een maatje.
Introductie
Zeven procent van de 75-plussers voelt zich eenzaam (Beuningen, 2016). Dit komt omdat 75-plussers, vaker dan andere leeftijdsgroepen, hun partner verliezen door bijvoorbeeld ziekte (Erdem, 2017). Door het wegvallen van hun partner worden sociale relaties minder en vinden zij het moeilijk om nieuwe sociale relaties aan te gaan (https://www.eenzaam.nl).
Een manier om eenzaamheid te verminderen is door 75-plussers te helpen een netwerk op te bouwen met buren en kennissen, kortom door het vergroten van hun sociale relaties in hun directe omgeving (de Jong-Gierveld en van Tilburg, 2007). Het nieuwe netwerk kan bestaan uit verschillende generaties, waaronder jongeren. Jongeren en ouderen zijn een goede combinatie, omdat ze gelijkenissen en verschillen kunnen ontdekken en beide generaties kunnen veel van elkaar leren (Bethesda Health, 2015).
Op dit moment zijn diverse technische oplossingen beschikbaar die kunnen bijdragen aan het verminderen van eenzaamheid. Een voorbeeld is “Kluppen”: een community voor 50-plussers waarmee ze via een website contact met andere leeftijdsgenoten kunnen leggen om bijvoorbeeld samen een middagje te breien (Visser, 2016). De makers van de website willen hiermee 50-plussers actief en sociaal in het leven laten staan.
Een tweede voorbeeld van een technische oplossing is het concept “Vincles”: een platform voor tablets en smartphones dat de sociale contacten van senioren die zich eenzaam voelen versterkt (Vincles, 2014). Doel van Vincles is om middels het platform de communicatie tussen senioren te versterken en daarmee de eenzaamheid te verminderen en de bestaande sociale contacten te versterken, te onderhouden en nieuwe sociale contacten aan te gaan.
Hoewel bovenstaande technische oplossingen bijdragen aan het verminderen van eenzaamheid, bleek uit observaties van 75-plussers tijdens ons onderzoek, dat het merendeel van de 75-plussers alleen beschikt over een mobiele telefoon (geen smartphone) en daarmee alleen kan bellen. Hierdoor kunnen veel van de technische oplossingen niet gebruikt worden door de 75-plussers. Daarom is in dit onderzoek gekozen een interactief concept te ontwikkelen dat toegankelijk is voor 75-plussers zonder dat ze daar een tablet of smartphone voor nodig hebben. Doel van dit project was om samen met alleenstaande thuiswonende 75-plussers een interactief concept te ontwerpen dat op een laagdrempelige en toegankelijke manier de sociale relaties in hun directe omgeving vergroot.
Materiaal en Methode
Gebruikersonderzoek
Om de doelgroep (alleenstaande thuiswonende 75-plussers) te begrijpen werd allereerst gebruikersonderzoek gedaan. Er werd deelgenomen aan diverse evenementen en bijeenkomsten in Rotterdam om de wensen en behoeften van de doelgroep in kaart te brengen:
1. Evenement “Valentijnsdag”. Hier werden “young professionals” en senioren aan elkaar gekoppeld, om samen een leuk dagje uit te beleven. Young professionals willen af en toe even ontsnappen aan het drukke leven en senioren voelen zich soms eenzaam. Dit was de eerste kennismaking met senioren die zich wellicht eenzaam voelen. Er namen ongeveer zestig 75-plussers deel.
2. Uitje “Resto VanHarte”. Er werd met drie 75-plussers en vijf young professionals teruggekeken naar “Valentijnsdag” tijdens een etentje in buurtrestaurant “Resto VanHarte”. Dit uitje brengt buurtbewoners bij elkaar, zodat ze samen kunnen genieten van een betaalbaar en gezond driegangendiner. Tevens is het doel eenzaamheid te bestrijden.
3. Actieprogramma “Voor Mekaar” (Gemeente Rotterdam, 2014). Dit zijn huisbezoeken waar de zorgbehoefte in kaart wordt gebracht door middel van vragenlijsten en observaties door vrijwilligers van Gemeente Rotterdam. Er werden 10 huisbezoeken geobserveerd en er werd onderzocht wat de werkelijke behoefte is op het gebied van eenzaamheid van de 75-plussers.
4. TV programma “Nooit Meer Alleen”. Dit programma, dat werd uitgezonden in 2015, ging over vijf senioren die door middel van verschillende opdrachten hun eenzaamheid wilden bestrijden en een nieuw sociaal netwerk wilden opbouwen (Noordhollands Dagblad, 2015). Door een cursus over eenzaamheid te volgen, durfden ze weer nieuwe contacten aan te gaan.
5. Interviews en een ‘cardsorting’ met 75-plussers. De 75-plussers die hieraan deelnamen, werden geselecteerd uit de bezochte evenementen en bijeenkomsten. De interviews en ‘cardsorting’ werden gebruikt om dieperliggende behoeften te weten te komen en om een ‘touchpoint’ (geschikte locatie voor het interactief concept) te bepalen om 75-plussers te bereiken. Er namen ongeveer tien 75-plussers deel.
6. Enquête geriaters. In de enquête werd de vraag gesteld wat de meeste eenzaamheid veroorzaakt (om de doelgroep te specifiëren) en of er een vermindering gezien werd in eenzaamheid.
Benchmarkanalyse
Via een Google search naar bestaande producten en diensten die eenzaamheid verminderen, werd een benchmarkanalyse uitgevoerd. De gevonden producten en diensten (variërend van een thuisrobot tot smartphone apps) werden geanalyseerd aan de hand van een aantal ontwerpcriteria, waaronder:
- ‘Is de interface van het concept makkelijk te bedienen voor de 75-plusser?’
- ‘Biedt het concept een oplossing voor de 75-plusser?’.
Conceptontwikkeling
Na het gebruikersonderzoek en de benchmarkanalyse zijn alle behoeften en wensen van de 75-plusser in kaart gebracht en is een interactief concept ontwikkeld middels meerdere ontwerpiteraties.
Resultaten
Gebruikersonderzoek
1. Tijdens “Valentijnsdag” bleek dat 75-plussers het lastig vinden om nieuwe contacten aan te gaan. Tijdens deze dag werden ze automatisch gekoppeld aan jongeren, maar ze willen ook via een andere manier aan contacten komen. Daarnaast weten ze vaak niet goed wat er allemaal te doen is in de wijk en willen ze meer met buren in contact komen in geval van nood of voor af en toe een kop koffie.
2. Tijdens “Resto VanHarte” werd het duidelijk dat 75-plussers niet beschikken over een computer en dus ook geen “social media” hebben. Hierdoor konden ze de foto’s van “Valentijnsdag” niet zien. Daarnaast gaf een aanwezige vrouw aan (die niet aanwezig was op “Valentijnsdag”) dat ze niet was gegaan omdat ze bang was veel te moeten lopen. Er werd opgemerkt dat senioren uit angst activiteiten vermijden als ze niet over genoeg informatie beschikken.
3. Tijdens de 10 huisbezoeken van “Voor Mekaar” kwam voornamelijk naar voren dat 75-plussers graag activiteiten willen ondernemen, maar niet weten met wie of waar dit mogelijk is. Ook werd er vaak aangegeven dat ze behoefte hebben aan simpel een kop koffie en een praatje. Voor hen geeft dit veel waarde. Daarnaast viel het op dat 75-plussers goed contact met familie hebben, maar dat het er juist om gaat dat ze goede relaties opbouwen met buren en kennissen in de directe omgeving. Dit biedt een goede bescherming tegen eenzaamheid.
4. Uit het tv-programma “Nooit Meer Alleen” bleek dat eenzaamheid ervoor zorgt dat het moeilijker wordt om met mensen om te gaan, maar dat de senioren dat wel graag willen. Ze weten niet hoe en waar ze moeten beginnen. Jeannette Rijks (specialist eenzaamheid) richtte daarom een cursus op die houvast biedt bij veranderingen in het leven en eenzaamheid helpt voorkomen. Mevrouw Rijks geeft aan dat het bijvoorbeeld belangrijk is om een persoon te zoeken met dezelfde waarden. Door het ontstaan van een verbinding kan eenzaamheid verminderd worden.
5. Uit de interviews met zeven 75-plussers, bleek dat een maatje gewaardeerd wordt; eentje die belangstelling toont en met wie ze activiteiten kunnen ondernemen. Tevens kwam naar voren dat de 75-plussers niet goed weten wat er allemaal te doen is in de wijk en dat ze een laagdrempelige manier nodig hebben om met deze activiteiten in contact te komen.
Uit de cardsorting met één 75-plusser kwam de supermarkt als geschikt ‘touchpoint’ voor het interactief concept naar voren. Het is een belangrijke ontmoetingsplek: een plek waar ze wekelijks komen en een plek die vertrouwen uitstraalt.
6. Vijf geriaters hebben de enquête ingevuld en zij gaven aan dat eenzaamheid te verminderen is door bijvoorbeeld een buddy (n=2), meer aandacht voor psychisch welzijn (n=1), casemanagement (n=1) en meer buurtwerk (n=1).
Benchmarkanalyse
De benchmarkanalyse toonde aan dat het concept een makkelijke interface moet hebben met grote knoppen zodat 75-plussers eenvoudig een interactief scherm kunnen bedienen.
Conceptontwikkeling
Om alle behoeften en wensen van de 75-plussers duidelijk weer te geven is de methode ‘thematisch netwerken’ gebruikt (IDEO, 2015). Aan de hand van het gebruikersonderzoek en de benchmarkanalyse zijn de ontwerpcriteria opgesteld. De belangrijkste ontwerpcriteria waren:
- Het interactief concept moet een duidelijke interface hebben met grote knoppen.
- Het interactief concept moet 75-plussers koppelen aan een maatje in de buurt.
- Het interactief concept moet 75-plussers koppelen aan activiteiten in de wijk.
Vervolgens zijn iteratief in totaal 3 concepten en prototypes ontwikkeld en geëvalueerd met de 75-plussers.
“Hoestienouw?”
Het uiteindelijke interactief concept is een digitaal activiteitenprikbord: “Hoestienouw?” (Figuur 1). “Hoestienouw?” richt zich op het vergroten van de sociale relaties en het woord eenzaamheid wordt niet genoemd. “Hoestienouw?” wordt geplaatst naast het originele prikbord (met de advertenties) in de wijksupermarkt om zo de 75-plussers goed te bereiken. “Hoestienouw?” is zowel voor 75-minners als voor 75-plussers een laagdrempelige manier om samen een activiteit uit te voeren.
Het concept spreekt twee doelgroepen aan, namelijk de 75-plussers en de 75-minners. De 75-minners maken activiteiten aan (en laten gegevens achter) en de 75-plussers kiezen een activiteit. Hiervoor is gekozen omdat de doelgroep tijdens de testfase aangaf dat privacy een probleem is: de 75-plussers voelen zich kwetsbaar, hebben moeite met vertrouwen en laten daarom niet graag hun gegevens achter. De 75-minners daarentegen hebben minder problemen om persoonlijke gegevens achter te laten, bleek uit een tweede testfase met twee 75-minners (27 en 30 jaar). Er is daarom voor gekozen om de 75-minner een activiteit aan te laten maken en de 75-plusser een activiteit met een maatje te laten kiezen.
In stap 1 (Figuur 1, links) kan de 75-plusser op de knop ‘ouder dan 75 jaar’ drukken en worden er in stap 2 activiteiten weergegeven (Figuur 1, rechtsboven). Als de 75-plusser op een activiteit drukt dan komen er maatjes tevoorschijn (Figuur 1, rechtsonder). Op dit scherm staat duidelijk hoe de maatjes heten, hou oud ze zijn en in welke straat ze wonen. Daarnaast staat ook de interesse vermeld, zodat de 75-plusser een connectie kan maken met het maatje. Drukt de 75-plusser op een maatje, dan opent een scherm met uitgebreidere informatie over het maatje. Is het een match dan kan de 75-plusser een bon uitprinten met de gegevens van het maatje en kan de 75-plusser het maatje thuis in alle rust opbellen voor een afspraak. De 75-minner heeft alleen de taak om een activiteit aan te maken en moet het gehele formulier invullen (zie Figuur 2).
Discussie en Conclusie
Doel van dit project was het ontwerpen van een interactief concept dat de sociale relaties bij alleenstaande thuiswonende 75-plussers vergroot. Door de “Human-Centered Design” aanpak konden de wensen en behoeften van de doelgroep goed in kaart worden gebracht en vertaald worden naar het concept “Hoestienouw?” (IDEO, 2015).
“Hoestienouw?” wordt door de 75-plussers als leuk en passend ervaren. Met enthousiasme concludeerden ze dat ze Hoestienouw? willen gebruiken. “Hoestienouw?” gaat ervoor zorgen dat alleenstaande thuiswonende 75-plussers laagdrempelig met andere personen in contact komen en samen activiteiten gaan ondernemen.
“Hoestienouw?” is het eerste interactieve concept waarbij er geen gebruik wordt gemaakt van een applicatie op een smartphone, iPad of computer. “Hoestienouw?” wil 75-plussers bereiken die deze apparaten weinig of zelfs niet tot hun beschikking hebben. De supermarkt geeft de mogelijkheid om voor of na het boodschappen doen een activiteit en maatje te vinden.
Aan het begin van de testfase werd al snel duidelijk dat privacy een probleem is voor 75-plussers. Door de 75-minner een activiteit aan te laten maken, wordt dit probleem deels ondervangen. Ook door “Hoestienouw?” te plaatsen bij een bekende organisatie (supermarkt) geven we aan dat het product te vertrouwen is.
Verder onderzoek, ontwerp en ontwikkeling is nodig alvorens implementatie van “Hoestienouw?”. Dit onderzoek heeft enkele beperkingen. Ten eerste, door de gebruikers van “Hoestienouw?” in twee doelgroepen te verdelen, kan de 75-plusser geen contact maken met andere 75-plussers. Er is dus nog verdere onderzoek en ontwikkeling nodig. Ten tweede, er moeten contacten met supermarkten gelegd worden om “Hoestienouw?” te plaatsen. Ook is het raadzaam om 75-plussers samen met een supermarktmedewerker kennis te laten maken met “Hoestienouw?” om ze te motiveren het concept te gebruiken. 75-plussers hebben nog even een extra zetje nodig om “Hoestienouw?” daadwerkelijk te gaan gebruiken. Daarnaast moeten ze gemotiveerd worden om activiteiten aan te maken, anders kan de 75-plusser geen activiteit en maatje kiezen. Ten derde, bij verdere ontwikkeling van “Hoestienouw?” wordt een leeftijdsdetectie geïnstalleerd, zodat 75-minners geen toegang hebben tot het gedeelte van de 75-plussers. Het is niet de bedoeling dat 75-minners een maatje kiezen, omdat het concept gericht is op het vergroten van de sociale relaties voor 75-plussers. Leeftijdsdetectie is al mogelijk en is ontwikkeld door Omron et. al. (2015).
Geconcludeerd kan worden dat het concept “Hoestienouw?” goed aansluit bij de wensen en behoeften van de 75-plussers. “Hoestienouw?” stimuleert deze doelgroep om contact te maken met anderen. Het is laagdrempelig en geeft 75-plussers een zetje om een netwerk te kunnen opbouwen in de wijk. Daarnaast is het voor 75-minners een nieuwe manier om laagdrempelig vrijwilligerswerk te doen. Zij zitten niet vast aan bepaalde tijden en activiteiten, maar kunnen dit zelf bepalen.
DANKWOORD
We willen alle deelnemers bedanken voor hun deelname aan dit onderzoek.
