Digitalisering van zorg staat volop in de belangstelling. Ontwikkeling van medische technologie in draagbare apparaten, comptabiliteit met smartphones en de inburgering van beeldbellen maken dat er steeds meer mogelijkheden zijn om zorg op afstand te kunnen leveren. Dit is ook terug te zien in het recente Integraal Zorg Akkoord, waar onder het adagium “zelf als het kan, thuis als het kan, digitaal als het kan” volop wordt ingezet op digitalisering van zorg. [1] In hetzelfde Akkoord is daarnaast ecologische duurzaamheid van zorg als ‘toetsingscriterium’ opgenomen. De overgang naar toekomstbestendige zorg moet daarmee ook klimaat- en milieuvriendelijk zijn. De vraag rijst: wat maakt verduurzaming van zorg zo belangrijk en op welke manier kan digitalisering hieraan bijdragen?
Gezondheidsschade door klimaatverandering
Klimaatverandering en andere door de mens veroorzaakte milieuveranderingen leiden tot directe en indirecte schade voor de gezondheid. [2] Negatieve gezondheidseffecten worden onder andere veroorzaakt door het toenemend voorkomen van hittegolven, de vergemakkelijkte verspreiding van infectieziekten, luchtvervuiling, en een grotere kans op extreme weersomstandigheden. Met name mensen met chronische aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten, en mensen van hogere leeftijd zijn kwetsbaar voor deze gevolgen. Enerzijds moet de Nederlandse zorgsector zich voorbereiden om deze negatieve gevolgen op te vangen (adaptatie) en anderzijds kan de zorgsector een bijdrage leveren om verdere klimaat- en milieuverandering te voorkomen (mitigatie). [3] Hierbij wordt vaak de nadruk gelegd op zogenaamde win-win’s voor klimaat en gezondheid van leefstijl gerelateerde aanpassingen, zoals het vervangen van autogebruik door actieve lichaamsbeweging zoals fietsen, of de overgang naar een meer plantaardig dieet.
De Nederlandse zorgsector zelf is echter ook onderdeel van het klimaat- en milieuprobleem, met een bijdrage van 7% aan de jaarlijkse CO2-uitstoot en 13% van het grondstoffengebruik. [4] In vergelijking is dit een grotere uitstoot dan de Nederlandse luchtvaart. Als belangrijkste oorzaken van de negatieve impact zijn onder meer de productie van grote hoeveelheden (wegwerp)materialen en medicijnen, het energieverbruik, en de vervoersbewegingen van medewerkers en patiënten aan te wijzen. Er is dan ook groeiende bewustwording en motivatie onder zorgprofessionals om de manier van werken te verduurzamen – vaak vanuit bottom-up initiatieven, landelijk gebundeld in de Groene Zorg Alliantie. In de Green Deal Duurzame Zorg 3.0 zijn recentelijk nieuwe afspraken gemaakt over de verduurzaming van zorg, waaronder een 55% reductie van CO2-uitstoot in 2030. [5] Een van de genoemde manieren om dit doel te bereiken is de inzet op meer digitale of hybride zorg op afstand.
Rol van digitale zorg
In de wetenschappelijke literatuur is toenemend aandacht voor de rol van digitale zorg in de verduurzamingsopgave. In meerdere recente reviews is beschreven hoe de inzet van beeldbellen (teleconsulting) of monitoring op afstand (telemonitoring) in verschillende studies tot besparing van CO2-uitstoot heeft geleid. [6,7] Het centrale argument voor de klimaatvriendelijkere manier van zorg is de besparing van vervoersbewegingen doordat patiënten niet fysiek naar het ziekenhuis hoeven te komen. De grootte van de CO2-besparing hangt daarbij sterk af van de manier waarop duurzame zorg is toegepast. Factoren zoals de concreet bespaarde reisafstand en het vermeden vervoersmiddel (auto of vliegtuig) verschillen sterk tussen studies uit verschillende landen. Een Nederlandse schatting van de mogelijke winst door teleconsulting verscheen enige tijd geleden in het artsenblad Medisch Contact, waar een CO2-uitstoot van 20kg voor een fysiek policonsult werd berekend. [8]
In veel gevallen is het echter niet bekend onder welke voorwaarden digitale zorg ook tot ecologisch duurzamere zorg leidt. Op enkele studies na wordt de negatieve milieu-impact door de productie van de benodigde medische technologie, het energieverbruik van de apparatuur en het energieverbruik van het opslaan en versturen van data vaak niet meegenomen in de berekeningen. [9] Bovendien bestaat er veel variatie in de manier waarop berekeningen zijn uitgevoerd. Dit kan zich beperken tot het vermenigvuldigen van een jaarlijkse gemiddelde reisafstand van patiënten met een CO2-emissiefactor voor autovervoer, tot een meer gedetailleerde levenscyclusanalyse van de verschillende negatieve milieueffecten van teleconsulting – de gouden standaard van milieu-impactonderzoek. Buiten de overwegend positieve woorden over de mogelijke milieuwinst, werd in de meest recente review over duurzaamheid en teleconsulting ook de kanttekening geplaatst dat er kritisch gekeken moet worden naar systeemfactoren als geschiktheid voor patiënten en de infrastructuur van de zorgorganisatie. [6]
Inzicht in milieu-impact
Lopend onderzoek naar de milieu-impact van teleconsulting en telemonitoring in het LUMC moet meer inzicht bieden in de mogelijke milieuwinst van digitale zorg. Door middel van een levenscyclusanalyse wordt gekeken naar de verschillende milieueffecten van digitale zorg, waarbij niet alleen de bespaarde vervoersbewegingen, maar ook de ‘kosten’ voor het gebruik van technologie en energieverbruik worden meegenomen. Hierbij wordt enerzijds gekeken naar de toepassing van teleconsulting in de verpleegkundige thuiszorg – wanneer een zorgmoment ook digitaal aangeboden kan worden, zoals het begeleiden van medicatie inname. Anderzijds wordt er gekeken naar het gebruik van telemonitoring bij het opvolgen van patiënten in de tweede lijn, bijvoorbeeld door het gebruik van wearables voor controles na het doormaken van een hartinfarct. De eerste resultaten zijn naar verwachting in het laatste kwartaal van dit jaar beschikbaar.
Tegelijkertijd zijn in het ontwerp, de productie en het levenseinde van medische technologie onderzoek en ontwikkelingen nodig om digitale zorg zo duurzaam mogelijk te maken. Er is in Europa – en ook daarbuiten – een snelgroeiende berg van afgedankte (medische) elektrische en elektronische producten. Vanuit milieuoogpunt een probleem vanwege de verontreiniging bij de afvalverwerking van deze producten en vanuit circulariteitsoogpunt een probleem vanwege de grote hoeveelheid waardevolle metalen en materialen die niet vanzelfsprekend een nieuwe bestemming krijgen. Op Europees niveau loopt hierom inmiddels het ‘Digital Health in the Circular Economy’ (DiCE) project, waarin verschillende grote MedTech bedrijven, farmaceuten, kennisinstituten en maatschappelijke ondernemingen samenwerken aan duurzamere inzet van medische technologie. [10] Een van de uitdagingen hierin is het gedrag van de gebruikers: hoe wordt bijvoorbeeld het recyclen een vanzelfsprekendheid voor zowel de patiënten als de zorgprofessionals die het gebruik ervan aanmoedigen?
De dagelijkse praktijk
Tot slot zou duurzaamheid van digitale zorg in de dagelijkse praktijk meegewogen kunnen worden in behandelingen door het gebruik van praktische handvatten. Op de momenten dat de inzet van teleconsulting bijvoorbeeld gelijkwaardige gezondheidsuitkomsten en kosten heeft als een fysiek consult, zou het vanuit milieuoverwegingen de standaard optie kunnen zijn – met inachtneming van de individuele patiënt. Voor het gebruik van telemonitoring kan de milieu-impact als argument voor zorgkeuze worden gebruikt. Zo kan het als bekrachtiging dienen om te kiezen voor de mogelijkheden voor controles op afstand of kan een behandeloptie worden samengesteld waarbij de extra inzet van medische technologie wel op voorwaarde is van een substantiële gezondheidswinst. Hoewel de concrete getallen onduidelijk zijn, is het niet ondenkbaar dat een betere gezondheidsstatus via minder zorg- en medicatiegebruik weer tot minder milieubelasting zou moeten leiden.
Tot het zover is, zou het uitgangspunt “niet alles wat kan, moet” een gezonde check kunnen zijn voor milieuvriendelijke toepassing van digitale zorg. De inzet van elk extra apparaat of wearable leidt per slot van rekening tot CO2-uitstoot en milieubelasting door het productieproces, het verwerkingsproces en de gebruiksfase. De precieze impact van het opslaan en versturen van data is hierbij nog onduidelijk – maar zeker niet zonder nadelige effecten. Passnede zorg vraagt dus ook om passende inzet van medische technologie.
Over de auteur
Egid van Bree is arts-onderzoeker in het LUMC binnen het National eHealth Living Lab (NeLL) en bestuurslid van de Groene Zorg Alliantie. Hij houdt zich bezig met (ecologische) duurzaamheid van zorg – in het bijzonder milieu-impactanalyses van zorgpaden – en op het bevorderen van bewustwording en onderwijs omtrent planetaire gezondheid (Planetary Health) in de zorgsector.
Referenties
- Rijksoverheid. Integraal Zorg Akkoord. Den Haag: september 2022.
- Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Planetary Health: An emerging field to be developed. Amsterdam: 2023.
- Romanello M, Di Napoli C, Drummond P, et al. The 2022 report of the Lancet Countdown on health and climate change: health at the mercy of fossil fuels. Lancet. 2022;400(10363):1619-54.
- Steenmeijer MA, Rodrigues JFD, Zijp MC, Waaijers-van der Loop SL. The environmental impact of the Dutch health-care sector beyond climate change: an input-output analysis. Lancet Planet Health. 2022;6:e949-57.
- Rijksoverheid. Green Deal: Samen werken aan duurzame zorg. Den Haag: 2022
- Pickard Strange M, Booth A, Akiki M, et al. The Role of Virtual Consulting in Developing Environmentally Sustainable Health Care: Systematic Literature Review. J Med Internet Res. 2023;25:e44823
- Ravindrane R, Patel J. The environmental impacts of telemedicine in place of face-to-face patient care: a systemtic review. Future Health J. 2022:9(1);28-33.
- Elferink S, Kremer J, Steemers R. Uitstootcijfers geven grip op verduurzaming. Medisch Contact: 2023/
- Lange O, Plath J, Dziggel TF, et al. A Transparency Checklist for Carbon Footprint Calculations Applied within a Systematic Review of Virtual Care Interventions. Int J Environ Res Public Health. 2022:19;7474.
- Horizon Europe. Digital healthcare in Circular Economy (DICE). [website] Brussel: 2022. Geraadpleegd op 14-06-2023.
