De opvallende rol van medische technologie in het maken van supermensen. Dit artikel is een bewerking van hoofdstuk 1 uit het boek Supermens. In dit boek neemt Peter Joosten je mee op reis in de wereld van biohacking: het experimenteren met technologie en biologie. Van LSD microdoseren in Silicon Valley tot oog-implantaten in Hoofddorp. Van robotpakken op het Groningse platteland tot gekloonde honden in Zuid-Korea. Van onderhuidse chips in een Rotterdamse discotheek tot nieuwe zintuigen in Finland. Zoals je in dit artikel leest, sluit dat nauw aan bij de toekomst van medische technologie en innovatie.
Van oudsher wil de mens zichzelf verbeteren. Biohacking is het sleutelen aan de mens, met behulp van biologie en technologie. Het blijkt dat medische wetenschap en technologie een opvallende rol speelt in deze vorm van mensverbetering.
Vanaf het begin van de mensheid verlangen wij naar de supermens. Onze hunkering komt terug in talloze mythes, sages en legendes. Zo is het oudste verhaal ter wereld Het epos van Gilgamesj. Het epos komt uit omstreeks 2100 voor Christus. Het epos is daarmee ouder dan de Bijbel, de Griekse Ilias en de Indiase Bhagavad Gita.
Gilgamesj is tweederde god en eenderde mens. Vanwege wangedrag sturen de goden een wildeman op hem af. Het gevecht eindigt onbeslist en de wildeman wordt Gilamesj zijn vriend: Enkidu. Samen beleven ze allerlei avonturen, doden het bosmonster Humbab en een hemelstier. Als Enkidu onverwacht overlijdt, verandert de toon van de gedichten. Vanaf dat moment zoekt Gilgamesj wanhopig naar het recept voor onsterfelijkheid.
Onze fascinatie
De hoofdrolspeler in het oudste verhaal ter wereld is bovenmenselijk. Gilgamesj gebruikt zijn kracht om te vechten tegen bosmonsters en dieren uit de hemel. De fascinatie van gewone stervelingen met mensen met buitengewone, soms zelfs goddelijke, capaciteiten is een rode draad door onze mythen, sagen en fantasieën. In alle culturen en alle tijden vertellen mensen elkaar verhalen.
Die verhalen bevatten bijna altijd een of meerdere supermensen. Mensen met fysieke, intellectuele, emotionele of spirituele krachten, soms meegegeven door de goden of aangedragen door de natuur. Wij verlangen naar de supermens.
Supermensen maken
In de mythes van Gilgamesj worden supermensen geboren door een bovennatuurlijke interventie. In moderne verhalen ontstaan mensen met bovennatuurlijke krachten niet zomaar. Ze worden gemaakt. Soms door een toevallige spinnenbeet, maar meestal bewust en doelgericht met behulp van wetenschap en technologie. Zo is bijvoorbeeld in de film Ghost in the Shell hoofdpersonage Majoor Motoko Kusanagi ontworpen tot een supersoldaat door Public Security Section 9, een fictieve veiligheidsdienst.
Ghost in the Shell is niet het eerste hedendaagse verhaal over het maken van supermensen. Die eer is weggelegd voor Mary Shelley. Al op twintigjarige leeftijd schreef ze in 1818 het verhaal van Frankenstein, een van de eerste horrorboeken die ooit is gepubliceerd. Het verhaal gaat over een Weense arts in opleiding met de naam Victor Frankenstein. Hij naait uit lichaamsdelen van lijken een wezen uit elkaar en wekt dit met bliksem tot leven.
In haar tijd kwam een nieuwe technologie op: elektriciteit. Geleerden in die tijd hielden demonstraties met elektriseermachines. Blijkbaar geven de knetterende stroomstoten Mary Shelley haar briljante ingeving.
Bill Gates
De overheersende technologie van deze tijd is de computer- en internettechnologie. Dat is de oorsprong van de term biohacking. De gedachte is dat we het lichaam kunnen beschouwen als een computer. Net als je bij een computer kan ingrijpen op de hardware en software om het apparaat sneller te maken, het geheugen uit te breiden en functies toe te voegen, kan dat nu ook bij de mens zelf. Hacken van de menselijke biologie, dat is biohacking.
Een van de meest invloedrijke (voormalige) computerhackers is Bill Gates. In 2010 interviewde Steven Levy de oprichter van Microsoft. Het interview werd gehouden in het kader van het boek Hackers: Heroes of the Computer Revolution dat Levy ruim 25 jaar eerder had geschreven. Levy maakte voor magazine Wired weer een ronde langs de mensen die in zijn boek aan bod kwamen.
Bouwstenen van leven
Het interview is een terugblik op zijn jeugd, de spectaculaire groei van Microsoft en zijn visie op de huidige technologie. Levy verwerkt dat laatste element in een prachtige vraag: ‘Bill, als jij nu tiener zou zijn, wat zou jij dan doen?’ Bill Gates zou geen computerhacker worden, maar een biohacker: ‘Als ik nu jong was, dan zou ik in plaats van computers biologie gaan hacken. Als je echt de wereld wilt veranderen dan moet je starten bij biologische moleculen, de bouwstenen van het leven.’
Knutselen met biologie
Net zoals computerhackers samenkomen in hackerspaces, verzamelen deze biohackers zich in zogenaamde ‘open wetlabs’. In Nederland zijn een aantal van deze faciliteiten, onder andere bij De Waag in Amsterdam. Het is de missie van wetlabs om biotechnologie te democratiseren. Door geïnteresseerde leken te laten ervaren wat het is om met biologie te knutselen, voelt biotechnologie minder ongrijpbaar en mystiek.
Volgens Marleen Stikker, directeur van De Waag, is dat juist belangrijk. ‘Het doel van De Waag is om technologie open te maken. Die technologie heeft zo’n enorme impact op ons leven. Om die reden moeten zoveel mensen ervan weten en het ervaren.’
Mensverbetering
Het gebruik van biohacking voor het democratiseren en openen van biotechnologie is tegenwoordig de minst gebruikte definitie. Het gaat juist vaker mensverbetering met behulp van wetenschap en technologie.
Door vooruitgang op tal van domeinen zijn we als mens steeds beter in staat om onszelf te verbeteren. Zijn we in staat om Supermens te worden? Is dat wat we wel met elkaar moeten willen? Dat is waar het boek Supermens over gaat.
James Bond films
Nu vraag jij je wellicht af wie zich bewust bezighoudt met het maken van supermensen. Zijn dat die biohackers in hun kelder, kwaadaardige schurken zoals uit oude James Bond-films of legers die supersoldaten willen maken?
Al deze scenario’s zouden kunnen. In Supermens schrijf ik een aantal keren over proefkonijnen die op zichzelf experimenteren. In het laatste hoofdstuk schrijf ik over de ideeën over verbeterde soldaten in de oorlog of aangepaste astronauten voor in de ruimte. Schurken ben ik in mijn zoektocht niet tegengekomen. Al zijn er oplichters die een verjongingskuur beloven met opmerkelijke methode: het implanteren van lichaamsdelen van apen.
Sprong vanuit de geneeskunde
De groep die het meeste bijdraagt aan de supermens zijn wetenschappers. Vooral onderzoekers in biotechnologie, geneeskunde of biomedische technologie verbeteren ons als mens en als mensheid. Zij maken ons supermens en gaan ons nog beter maken.
Het probleem, of geluk zoals je wil, is dat mensverbetering niet hun doel is. Ik ben in alle gesprekken met wetenschappers in de afgelopen jaren er niet één tegengekomen die expliciet zei dat zij een supermens wilde maken. Onderzoekers werken aan hun projecten om patiënten te helpen. Om ziektes te genezen, symptomen te bestrijden, pijn tegen te gaan en om wetenschappelijke kennis te vergroten.
Jacques Joseph
In sommige gevallen springt hun werk over van genezen naar verbeteren. Dan blijkt hun methode niet alleen zieke patiënten te helpen, maar blijken gezonde mensen ook baat te hebben van hun ontdekking. De beste manier om dit te illustreren is dit verhaal uit het begin van de twintigste eeuw in Berlijn.
Jacques Joseph (1865-1934) is een Joodse orthopedische chirurg uit Berlijn. Hij is niet geïnteresseerd in conventionele orthopedie. Chirurg Joseph is vooral geïnteresseerd in de mogelijkheden om het menselijk lichaam via de medische weg te veranderen. Hij wordt zelfs ontslagen als hij bij een joods kind opereert. De jongen had namelijk wijd uitstaande oren die Joseph vlakker tegen het hoofd plaatste.
Lege ijdelheid
Dit was ongehoord volgens zijn baas. Dit was namelijk geen echte chirurgie, maar cosmetische chirurgie. Het is zonde om de kostbare chirurgische kennis te gebruiken voor lege ijdelheid. Dat het kind om zijn flaporen voortdurend werd geplaagd, deed er blijkbaar niet toe.
Jacques Joseph begint daarop zijn eigen kliniek. Zijn specialisme is de cosmetische rinoplastiek (neusverandering). Hij heeft zoveel succes dat hij de bijnaam Nasen-Joseph krijgt. Na neuzen ging hij ook aan de slag met oren en andere lichaamsdelen. Het voornaamste doel van zijn patiënten is dat ze na de operatie onopvallend in de massa kunnen verdwijnen. Dat is namelijk wat ze wilden: niet langer als jood opvallen, maar onderdeel zijn van de anonieme stedelijke massa.
Eerste Wereldoorlog
Jacques Joseph had succes in Berlijn, maar zijn bekendheid nam echt een vlucht tijdens de Eerste Wereldoorlog. Duizenden soldaten kwamen terug van het front met kapotgeschoten gezichten. Allemaal wilden ze geholpen worden door Jacques Joseph. Zijn reputatie steeg naar grote hoogte, net als het vakgebied van de cosmetische chirurgie.
Tegenwoordig wordt plastische chirurgie zeker nog ingezet om patiënten te helpen, maar voor het overgrote deel gaat het over verbeteren. Neem het land Zuid-Korea. Daar geven de inwoners gemiddeld per persoon het meeste geld uit aan plastische chirurgie. In de stad Seoul alleen al zijn rond de 600 klinieken voor cosmetische ingrepen. Uit een onderzoek van het Pew Research Centre komt naar voren dat 14 procent van de vrouwen plastische chirurgie heeft ondergaan. Dit percentage is dertig procent voor vrouwen rond de twintig jaar.
Beter dan normaal
Opmerkelijk genoeg is onopvallendheid, zoals in de tijd van Jacques Joseph, niet de primaire drijfveer van de meeste cliënten die in Zuid-Korea een behandeling ondergaan. Onderzoeker So Yeon Leem geeft aan dat het doel van de meeste patiënten vooruitgang is. Ze willen ‘beter dan normaal zijn’ en de tekenen van veroudering tegengaan. Leem verklaart de populariteit van cosmetische ingrepen vanuit de cultuur in het land. In Zuid-Korea zijn opleiding, zelfontwikkeling en zelfverbetering belangrijke waarden.
Net als de Zuid-Koreanen lijkt van alle beelden die we van supermensen hebben verjonging het belangrijkste verlangen te zijn. Sommigen streven naar meer intelligentie, meer kracht of meer emotioneel gevoel, maar het idee van sterfelijkheid is voor ons als mens lastig te accepteren.
Wildeman
Dat is niet nieuw. Het zoeken naar het eeuwige leven zit blijkbaar in ons mens, in ieder geval in onze cultuur en eeuwenoude verhalen. Zoals de epos van Gilgamesj. Na het onverwacht overlijden van zijn beste vriend Enkidu zoekt Gilgamesj wanhopig naar het recept voor onsterfelijkheid. Op zijn barre zoektocht wordt hij zelf een soort van wildeman, gekleed in een leeuwenvel en met holle wangen. Na veel omwegen spreekt hij met zijn voorouder Oetnapisjtim, de onsterfelijke overlevende van de zondvloed.
Die vertelt hem dat er geen oplossing is voor de dood, geen uitweg. Zelfs als Gilgamesj uit onderaardse wateren een verjonging kruid vindt, dan zit het lot hem tegen. Een slak eet het kruid op. Gelouterd keert Gilgamesj terug naar zijn stad Uruk: ‘Voor mijzelf vond ik geen beloning, slechts een reptiel bewees ik een dienst.’ Het epos eindigt daarna zoals het begon: met een loflied op Uruk.
Gilgamesj, die toch tweederde god is, kan de dood niet verslaan in het oudste verhaal van de mensheid. Mogelijk lukt het ons stervelingen wel om supermensen te worden. Niet met hulp van de goden, maar met wetenschap en technologie.
Over de auteur
Peter Joosten (1984) is biohacker en wetenschapsjournalist. Hij is veelgevraagd spreker bij bedrijven en evenementen, waaronder TEDx, The Biohacker Summit en University College London. Hij is gastdocent bij de Technische Universiteit Eindhoven. Hij schreef eerder het boek Biohacking en schrijft ook op zijn Engelse blog Superhuman Talks.
Referenties
Anderson, M. (2016, 18 oktober). Americans aren’t sold on plastic surgery: Few have had it done, opinions mostly mixed.
Geraadpleegd van https://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/10/18/americans-arent-sold-on-plastic-surgery-few-have-had-it-done-opinions-mostly-mixed/
Koops, Bert-Jan (2019). De maakbare mens. Amsterdam, Nederland: Bert Bakker.
Lee, A. (2019, 18 september). South Korea’s Plastic Surgery Boom: A Quest To Be ‘Above Normal.
Geraadpleegd van https://www.huffpost.com/entry/korea-plastic-surgery_l_5d72afb0e4b07521022c00e1
Levy, S. (2010, 19 april). Geek Power: Steven Levy Revisits Tech Titans, Hackers, Idealists.
Geraadpleegd van
https://www.wired.com/2010/04/ff-hackers/
Spiering, H. (2019, 5 juli). Het epos van Gilgamesj: hoe een held mens wordt.
Geraadpleegd van https://www.nrc.nl/nieuws/2019/07/05/het-epos-van-gilgamesj-hoe-een-held-mens-werd-a3966227
Steinz, J. (2019, 12 juni). Annegreet van Bergen tipt Frankenstein: adembenemend spannend.
Geraadpleegd van https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/annegreet-van-bergen-tipt-frankenstein-adembenemend-spannend~b0acbd43/
